Sejm pracuje obecnie nad projektem Ministerstwa Sprawiedliwości ustawy, która zastąpić ma ustawę z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Najważniejszą różnicą w stosunku do obecnego stanu prawnego jest możliwość wszczęcia postępowania wobec firmy lub jednostki bez uprzedniego skazania osoby fizycznej. Dziś odpowiedzialność ta jest wtórna. Podstawą odpowiedzialności będzie popełnienie czynu zabronionego stanowiącego przestępstwo lub przestępstwo skarbowe ścigane z oskarżenia publicznego przez podmiot zbiorowy (np. spółkę czy inną osobę prawną) lub osobę z nim powiązaną (reprezentanta, pracownika, pełnomocnika). Nie będzie tu wymagane ustalenie konkretnej osoby fizycznej jako sprawcy przestępstwa. Proponowana konstrukcja budzi wiele wątpliwości z punktu widzenia dyskrecjonalności organów, które będą uprawnione do wszczynania podstępowań bez uprzedniego wyroku sądowego. Podmiot odpowiadać będzie również za podwykonawców oraz pracowników i osoby działające w interesie lub na rzecz podwykonawców jeżeli uzyskał, chociażby pośrednio, korzyść majątkową. Ustawa zawiera też wysokie kary pieniężne – od 30 tysięcy do 30 milionów zł oraz karę rozwiązania podmiotu zbiorowego (np. spółki). W tym drugim przypadku sąd może orzec o przeniesieniu majątku podmiotu na rzecz Skarbu Państwa. Możliwy będzie też przepadek mienia jeżeli pochodzi, chociażby pośrednio, z czynu zabronionego albo służył do popełnienia czynu zabronionego.
Poniżej znajduje się omówienie części przepisów ustawowych
Główne założenia
Nowa ustawa określa zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych:
1) za czyn zabroniony pod groźbą kary jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe;
2) w związku z osiągnięciem korzyści majątkowej z czynu zabronionego pod groźbą kary jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe;
3) związanej z działaniami wobec osób sygnalizujących nieprawidłowości.
Ustawa określa również zasady i tryb postępowania wobec podmiotów zbiorowych oraz kary i środki orzekane wobec nich.
Ministerstwo Sprawiedliwości argumentuje, iż rozwiązania w nowej ustawie zmierzają do zwiększenia efektywności narzędzi służących do wymierzenia sankcji podmiotom zbiorowym, zwłaszcza w przypadku zwalczania poważnej przestępczości gospodarczej i skarbowej. Uzasadnia to dotychczasową praktyką, która wskazuje na znikomą efektywność przyjętego obecnie ustroju odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. W 2017 r. do sądów wpłynęło 14 spraw, w 2016 r. – 25 spraw, w 2015 r. – 14 spraw, w 2014 r. – 31 spraw, w 2013 r. – 26 spraw.
Główne zmiany
Podstawowymi założeniami, na których jest oparta proponowana regulacja, a które stanowią jednocześnie zasadniczą różnicę wobec obowiązujących rozwiązań, są:
- poszerzenie podstaw odpowiedzialności podmiotów zbiorowych – objęcia nią zachowań uznanych za zachowania własne podmiotów zbiorowych wyczerpujące znamiona czynu zabronionego,
- odpowiedzialność podmiotu zbiorowego za wszystkie czyny zabronione pod groźbą kary jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, z wyłączeniem przestępstw prywatnoskargowych,
- rezygnacja z wymogu uprzedniego uzyskiwania prejudykatu (wyroku skazującego osobę fizyczną).
Uzupełnieniem podstawowego reżimu odpowiedzialności podmiotu zbiorowego ma być możliwość pociągnięcia tych podmiotów do odpowiedzialności finansowej i odszkodowawczej w przypadku uzyskania przez podmiot zbiorowy korzyści majątkowej z popełnionego czynu zabronionego.
Definicja podmiotu zbiorowego
Podmiot zbiorowy zdefiniowany będzie jako osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, w tym również spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków.
Sygnaliści
Co ciekawe, w projekcie ustawy przewidziano również regulacje skierowane do osób zgłaszających informacje o nieprawidłowościach w funkcjonowaniu podmiotu zbiorowego, które doprowadziły albo mogą doprowadzić lub ułatwić popełnienie czynu zabronionego – tzw. sygnalistów (ang. whistleblowers).
Zgłoszenie informacji określonych kategorii rodzić będzie obowiązek przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego. Dotyczy to przypadku, gdy zgłoszone informacje będą mogły mieć znaczenie dla odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony. Przewiduje się zwiększony zakres odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, który nie usunął stwierdzonych nieprawidłowości. W takiej sytuacji projekt przewiduje możliwość zwiększenia nakładanej sankcji dwukrotnie. Projektuje się również wprowadzenie szczególnego rodzaju uprawnień umożliwiających przeciwdziałanie przez sądy negatywnym konsekwencjom wyciąganym wobec sygnalistów, np. możliwość orzeczenia obowiązku przywrócenia do pracy, jeżeli współpracę z określoną osobą zakończono z przyczyn związanych z sygnalizowaniem nieprawidłowości.
Odpowiedzialność
Zaproponowane w projekcie ustawy rozwiązania konstytuują odpowiedzialność podmiotów zbiorowych jako odpowiedzialność represyjną zbliżoną do odpowiedzialności karnej, z zastrzeżeniem odpowiedzialności finansowej i odszkodowawczej za czyny zabronione, z których podmiot zbiorowy uzyskał korzyść, zbliżonej do odpowiedzialności cywilnej.
Projektowane podstawy odpowiedzialności podmiotu zbiorowego uzależnione są od naruszeń reguł ostrożnościowych lub od umyślnego działania osób zobowiązanych do zachowania określonego wzorca postępowania. Są to, między innymi, wina w nadzorze, wyborze czy organizacji, czy wina anonimowa, której projektowane formy zakładają splot trzech czynników – faktu popełnienia czynu, bezpośredniego związku z działalnością przedsiębiorstwa i naruszenia reguł ostrożnościowych.
W art. 4 wskazano, że odpowiedzialność przewidziana przez projektowaną ustawę nie powinna stanowić przeszkody w pociągnięciu do odpowiedzialności innego rodzaju, w szczególności nie powinna ograniczać odpowiedzialności cywilnej za wyrządzoną szkodę lub indywidualnej odpowiedzialności prawnej sprawcy czynu zabronionego.
Odpowiedzialność firmy opierać się na dwóch zasadach. Pierwszą z nich jest odpowiedzialność za czyny własne podmiotu zbiorowego (art. 5). Druga natomiast jest to odpowiedzialność za czyny popełnione przez pracowników lub inne osoby realizujące zadania na rzecz tego podmiotu w ramach powierzonych im kompetencji (art. 6). Odpowiedzialność tę oparto w pierwszej kolejności na koncepcji przypisania odpowiedzialności bezpośrednio podmiotowi zbiorowemu oraz koncepcji winy anonimowej.
W art. 5 określono podstawowe przesłanki odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pozostające w bezpośrednim związku z prowadzoną przez ten podmiot działalnością. Zgodnie z tym przepisem, podmiot zbiorowy poniesie odpowiedzialność, jeżeli popełnienie czynu zabronionego wynika z działania albo zaniechania organu tego podmiotu albo umyślnego działania lub zaniechania członka tego organu.
Warunki odpowiedzialności
Jak wskazano powyżej, MS proponuje zastąpienie wymogu prejudykatu materialnoprawną podstawą odpowiedzialności, którą jest popełnienie czynu zabronionego stanowiącego przestępstwo lub przestępstwo skarbowe ścigane z oskarżenia publicznego przez podmiot zbiorowy lub osobę powiązaną z podmiotem. Dokonujący samodzielnych ustaleń sąd będzie zobowiązany do stwierdzenia, czy dana osoba swoim zachowaniem wyczerpała znamiona przestępstwa lub przestępstwa skarbowego. Przesądzenie o wypełnieniu przesłanek odpowiedzialności, w tym stwierdzenie faktu, iż w związku z działalnością podmiotu zbiorowego doszło do popełnienia czynu zabronionego przez osobę fizyczną powiązaną z podmiotem zbiorowym w sposób opisany w art. 6 ustawy, nastąpi zatem w orzeczeniu sądu w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Wedle tej koncepcji odpowiedzialność podmiotu zbiorowego może mieć miejsce w przypadku wykazania w toku postępowania, że czyn zabroniony został popełniony –co stanowi warunek minimum tej odpowiedzialności. Nie jest przy tym wymagane ustalenie konkretnej osoby fizycznej jako sprawcy przestępstwa.
Rozszerzenie odpowiedzialności na osoby i podmioty powiązane oraz podwykonawców
W art. 6 ust. 1 i 2 wskazane zostały podmioty i osoby, inne niż członkowie organów podmiotu zbiorowego, za które podmiot ten ponosił będzie odpowiedzialność. Będą to przede wszystkim osoby działające m.in. na podstawie pełnomocnictwa lub prokury oraz osoby będące pracownikami podmiotu zbiorowego, jak również podwykonawcy oraz pracownicy i osoby działające w interesie lub na rzecz podwykonawców podmiotu zbiorowego. Warunkiem odpowiedzialności za czyny podwykonawców lub osoby działające w interesie lub na rzecz podwykonawców będzie uzyskanie przez podmiot zbiorowy, chociażby pośrednio, korzyści majątkowej.
Zgodnie z założeniem przyjętym przez projektodawcę, czyn zabroniony podmiotu zbiorowego popełniony zostaje przez ten podmiot przede wszystkim w przypadku działania (lub zaniechania) jego organu. Jednakże taka sama odpowiedzialność związana z popełnieniem czynu przez podmiot zbiorowy w ramach działalności tego podmiotu wystąpi również w przypadku, gdy nie będzie można ustalić organu lub osoby odpowiedzialnej za czyn. Zwrócić należy uwagę, że podmiot zbiorowy poniesie odpowiedzialność, zgodnie z podstawą materialną tej odpowiedzialności (art. 5 ust. 1), jeżeli czyn popełniony pozostawać będzie w związku z jego działalnością. Wynika z tego, iż w celu przypisania odpowiedzialności podmiotowi zbiorowemu jest konieczne faktyczne prowadzenie przez niego działalności, czyn natomiast musi się mieścić w ramach działalności tego podmiotu zbiorowego, czyli dotyczyć może wszystkich kwestii, które obejmuje działalność podmiotu, bez wyłączenia poszczególnych jej zakresów. Innymi słowy, czyn musi być popełniony – bez znaczenia przy tym pozostaje, czy można ustalić osobę/organ za ten czyn odpowiedzialny, czy nie. Ponadto czyn musi pozostawać w bezpośrednim związku z działalnością podmiotu, tzn. podmiot nie poniesie odpowiedzialności za czyny popełnione np. przez osoby fizyczne, które całkowicie niezależnie od tego czynu realizują funkcję organu.
W projektowanym art. 6 ust. 3 ustawy przewidziano przesłanki zawinienia przez podmiot zbiorowy, które obejmują winę w wyborze albo nadzorze oraz tak zwaną winę organizacyjną. W ust. 4 zawarte zostało wyliczenie przykładowych nieprawidłowości w działalności podmiotu zbiorowego, które powinny być kwalifikowane jako ułatwiające lub umożliwiające popełnienie czynu zabronionego.
Należyta staranność
Art. 6 ust. 6 projektowanej ustawy przewiduje warunki zwolnienia podmiotu zbiorowego od odpowiedzialności określonej w art. 6 ust. 1 i 2. Zwolnienie takie jest możliwe, jeśli wszystkie obowiązane organy i osoby uprawnione do działania w imieniu lub w interesie tego podmiotu zachowały należytą staranność wymaganą w danych okolicznościach, w organizacji tego podmiotu oraz w nadzorze nad tą działalnością. Ustawa nie definiuje przy tym pojęcia należytej staranności, przejmując je z art. 355 § 2 Kodeksu cywilnego.
Przez należytą staranność należy rozumieć określony, modelowy sposób postępowania. Wzorzec należytej staranności powinien być formułowany według kryteriów obiektywnych, co oznacza, iż należy brać pod uwagę faktycznie i powszechnie stosowane sposoby postępowania w danej sytuacji. Nie są więc uwzględniane indywidualne cechy podmiotu, jego właściwości osobiste. Jednocześnie jednak należy wskazać, iż cywilistyczny wzorzec postępowania, pomimo swego obiektywnego charakteru, jest zawsze osadzony w kontekście rodzaju stosunków występujących w danej sprawie (np. zobowiązaniowych czy też deliktowych itp.). Znaczenie ma także rodzaj podmiotów, do których wzorzec się odnosi. Przykładowo inny będzie wzorzec należytej staranności przewidziany dla przedsiębiorcy, inny zaś dla grup zawodowych takich jak lekarze czy nauczyciele. W budowaniu wzorców pomocne są stworzone przez poszczególne grupy podmiotów kodeksy etyczne czy też zbiory reguł postępowania. Na gruncie niniejszej ustawy, wzorzec należytej staranności będzie zatem musiał uwzględniać typ i rodzaj podmiotu zbiorowego, który dopuścił się popełnienia czynu zabronionego, oraz zasady jego funkcjonowania w obrocie prawnym.
Ustawa, określając zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, posługuje się także konstrukcją winy w wyborze, winy w nadzorze i winy organizacyjnej. Wina w wyborze polega na postawieniu powierzającemu zarzutu, że w określonej sytuacji, w jakiej dokonywał powierzenia wykonania czynności, dokonał niewłaściwego wyboru: powinien wybrać lepszego wykonawcę albo zrezygnować z powierzenia czynności drugiemu. Zarzut ten najczęściej przybiera postać zachowania nieumyślnego, polegającego na niedołożeniu należytej staranności przy wyborze podmiotu, któremu zostało powierzone wykonanie czynności. Zaniedbania mogą dotyczyć zaniechania sprawdzenia wiedzy i umiejętności fachowych danej osoby, jej doświadczenia profesjonalnego i życiowego, cech osobistych, kondycji fizycznej i psychicznej czy predyspozycji psychofizycznych, niezbędnych do wykonania danej czynności. Powierzający może udowodnić brak winy w wyborze, wykazując dochowanie należytej staranności przy powierzaniu wykonania czynności drugiemu podmiotowi, sprawcy szkody. Wnioskować zatem można również o obiektywnym charakterze tego rodzaju odpowiedzialności.
W przypadku winy w nadzorze, zobowiązany do nadzoru odpowiada za szkodę, jeżeli w sposób zawiniony nie dopełnił obowiązku nadzoru. Uwolnienie się od odpowiedzialności wymaga więc udowodnienia wykonania obowiązku nadzoru, a w tym celu jest konieczne wykazanie należytej staranności. Wnioskować zatem można również o obiektywnym charakterze tego rodzaju odpowiedzialności.
W myśl projektowanego art. 6 ust. 3 ustawy ciężar dowodu w przedmiocie dochowania należytej staranności spoczywać będzie na podmiocie zbiorowym. Prokurator (sąd) będzie zobowiązany do dowiedzenia faktu popełnienia przestępstwa oraz do wykazania związku tego przestępstwa z działalnością podmiotu. Podmiot natomiast, dla uniknięcia odpowiedzialności, będzie zobowiązany do wykazania, iż dochował należytej staranności, postępując zgodnie z regułami ostrożności. Reguły te mogą wynikać z powszechnych standardów zawodowych, przyjętych przez dany podmiot pragmatyk wewnętrznych albo z ogólnych reguł roztropnego postępowania w danych okolicznościach.
Zgodnie z treścią art. 6 ust. 3 pkt 2 ustawy podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności także, jeśli do popełnienia czynu doszło w następstwie organizacji działalności podmiotu zbiorowego, która nie przeciwdziała istotnym zagrożeniom prowadzącym do popełnienia takiego czynu przez osobę, o której mowa w art. 5 ust. 2 pkt 2. Wobec powyższego, przesłanką odpowiedzialności podmiotu zbiorowego są także uchybienia w organizacji jego działalności.
Kary i środki
Karami orzekanymi wobec podmiotu zbiorowego będą:
1) kara pieniężna;
2) rozwiązanie podmiotu zbiorowego.
Nowa ustawa przewiduje szeroki katalog środków, które będą mogły zostać orzeczone wobec podmiotu zbiorowego. Środki wymierzane wobec podmiotów zbiorowych można podzielić na przepadek, obowiązki, zakazy, nawiązkę, podanie wyroku do wiadomości publicznej oraz czasowe zamknięcie zakładu podmiotu zbiorowego.
Postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego
Postępowanie to może zostać wszczęte i toczyć się odrębnie albo łącznie z postępowaniem karnym dotyczącym popełnienia czynu zabronionego przez osoby. Przesłankę prowadzenia postępowania stanowić będzie występowanie interesu społecznego. Przewiduje się również, iż wszczęcie tego postępowania nie będzie niezbędne do złożenia wniosku o zwrot korzyści albo świadczenie pieniężne. Możliwość złożenia takiego wniosku została przewidziana również w przypadku postępowania, w wyniku którego nie stwierdzono odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.
Postępowanie w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony będzie wszczynane, jeżeli zajdzie uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zabronionego stanowiącego podstawę tej odpowiedzialności. Zrezygnowano zatem z wnioskowego trybu wszczynania postępowania.
Środki zapobiegawcze
W celu zapewnienia prawidłowego przebiegu postępowania w przedmiocie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego w projektowanej ustawie zaproponowano możliwość zastosowania poniższych środków zapobiegawczych:
- zakaz promocji i reklamy,
- zakaz zawierania umów określonego rodzaju,
- zakaz prowadzenia określonej działalności,
- zakaz obciążania na czas postępowania bez zgody sądu swojego majątku lub zbywania bez takiej zgody określonych przez sąd składników majątkowych,
- zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne na czas trwania tego postępowania,
- wstrzymanie wypłat dotacji lub subwencji,
- zakaz łączenia się, podziału lub przekształcenia się podmiotu zbiorowego.
Zarząd przymusowy
Przewidziany w projekcie ustawy (art. 56) zarząd przymusowy stanowić ma samoistny środek o swoistym charakterze. Obejmować ma on zarówno zapewnienie prawidłowego przebiegu postępowania, jak i zabezpieczenie na poczet przyszłych kar i środków.
Link do procesu ustawodawczego
Jeżeli ten problem Państwa dotyczy, zachęcamy do kontaktu z Kancelarią. Przesyłając wypełniony formularz akceptują Państwo naszą Politykę Prywatności.